toch nog in twee delen 😊
Chess als musical stamt uit de jaren tachtig, een tijd waarin de dreiging van een koude oorlog nog volop aanwezig was en een tijdperk ook waarin cynisme hoogtijd vierde. Het zijn deze elementen die de basis vormde voor de musical Chess. Een relatief eenvoudig liefdesverhaal in een decor van oost/west en doordrenkt met cynische humor. In de basis is het allemaal niet zo moeilijk. Het toneel is het wereldkampioenschap schaken waarbij de Amerikaan Freddie Trumper om de titel speelt met zijn Russische uitdager Anatoly Sergievsky. Freddie wordt vergezeld door zijn assistent, Florence Vassy, een van origine Hongaarse dame die haar vader in haar jeugd is kwijt geraakt tijdens de Hongaarse opstand. Het is duidelijk dat Freddie en Florence verwikkeld zijn in een liefdesrelatie. Maar ook van het begin af aan is duidelijk dat dit niet allemaal rozengeur en maneschijn is. Freddie is een opvliegend type dat lak heeft aan alles en iedereen. Anatoly is de volstrekte tegenpool van Freddie iets dat wordt verbeeld door de muziek. Daar waar de nummers van Freddie zijn gegrond in (opstandige)symfonische rock, zijn de leitmotieven van Anatoly gemetseld in fundamenten van de grote (romantische) noordse en oost europese klassieke muziek. Tegenover het opvliegende karakter van Freddie is Anatoly een baken van rust en bezinning en het is dan ook niet eens verwonderlijk dat Florence zich aangetrokken voelt tot Anatoly. Toegegeven: in het script wordt een en ander niet heel goed uitgewerkt. Maar dit is dan ook de gave van een regisseur als Craig Revel Horwood. Craig Revel Horwood heeft niet zozeer gekeken naar wat er slecht is aan Chess, hij zich vooral geconcentreerd op de goede elementen. Daarbij heeft hij een aantal keuzes gemaakt. Zo heeft hij, overigens niet heel zichtbaar, subtiel gesneden in het stuk. Hij legt de focus tijdens de show voortdurend op de drie hoofdrolspelers daarbij actief gebruik makend van licht en decor. Daarbij maakt hij niet de fout om alle andere elementen van Chess (de politieke, culturele, commerciële en media subplots) te verwijderen zoals in de broadway-versie is gebeurd, maar hij gebruikt deze elementen juist om het stuk zijn context te geven en om de cynische humor met veel entertainment te brengen. Toen ik dat na een minuut of 5 door had wist ik dat ik een legendarisch avondje tegemoet ging. Craig Revel Horwood heeft afgemaakt waar de oorspronkelijke regisseur van Chess (Michael Bennett, die zijn opdracht wegens ziekte moest teruggeven twee maanden voor de première destijds) mee was begonnen. Het begint al met de setting van de opening waarin duidelijk wordt dat we te maken hebben met een acteurs/muzikant voorstelling. De cast van 30 man zingt, acteert, danst en speelt (een keer zelfs liggend op de grond) ook nog eens alle instrumenten en dat alles zonder bladmuziek (!). De cast is verkleed als schaakstukken in waanzinnige, wit/zwarte leren outfits die bijna kinky aandoen. Het effect is geweldig. Al snel heb je door dat het ensemble/orkest als een soort Greek Chorus functioneert die het hele stuk doorlopend van commentaar voorziet. Bovendien zet de wijze waarop de cast is gekleed een tijdsbeeld neer en een verwachtingspatroon voor de rest van de avond. Daar komt bij dat de cast/orkest ook nog eens een geweldig geluid produceerde dat niet onderdeed voor de symfonische setting van het concert destijds in de Royal Albert Hall. Complimenten voor arrangeur Sarah Travis die werkelijk puik werk heeft afgeleverd.
Craig Revel Horwood meest briljante zet is dat hij het oorspronkelijke stuk zo intact mogelijk heeft gelaten en daar door middel van enkele briljante ingevingen een stuk humor aan heeft toegevoegd, precies zoals Tim Rice het ooit bedoeld heeft. Mooi voorbeeld is de scene waarin de arbiter, half gekleed in uitdagende leren outfit, zich ontfermt over het speelveld wat meer op een politiek oorlogsveld van de Russen en Amerikanen lijkt dan een schaakwedstrijd. De arbiter roept dan iedereen tot de orde om te benadrukken dat we te maken hebben met de heilige sport schaken wat wordt gevolgd door het lyrische Chess hymne. Terwijl acteurs/muzikanten dit lyrische stukje muziek spelen/zingen ontdoen ze zich in een striptease van hun kostuums totdat ze tot grote hilariteit van het publiek in zwart/wit geblokt ondergoed overblijven en het ‘vulgaire’ merchandise nummer inzetten, om aan te geven dat het misschien allemaal leuk en aardig is om over de nobele sport schaken te praten maar dat het uiteindelijk de ‘vulgaire’ commercie is die bepaalt wat er gebeurd. Zo zijn er nog veel meer geweldige ingevingen van de regisseur, zoals het nummer van Molotov en Florence wat wordt gepresenteerd als een heuse bokswedstrijd!
Het orkest/cast doet actief mee daar waar nodig, maar als het verhaal zich focust op de drie hoofdrolspelers zetten zij zich als schaakstukken aan beide kanten van het verhoogde middengedeelte. Dat middengedeelte van het podium bestaat uit een vloer met ledverlichting wat dus in een schaakbord kan veranderen. De hoofdrolspelers vertolken hun rollen met verve. Zo zet James Fox een geweldige prestatie neer als Freddie Trumper met als hoogtepunt zijn formidabele versie van Pity the Child. Hij begint het nummer door zelf de gitaar te bespelen waarna de rest van het orkest inzet. Op de achtergrond volgen beelden van een eenzame jongen in de steek gelaten door zijn ouders. Ik heb Pity the Child vaak gehoord, maar nooit eerder wist het mij zo te raken als deze uitvoering. Een hoogtepunt in mijn inmiddels lange musicalgeschiedenis! Shona White die Florence speelt zet in de eerste acte een zeer krachtige versie van Nobody’s side neer, die mij erg deed denken aan Elaine Paige in haar beste dagen. Ook voor dit nummer geldt dat het een van de beste uitvoeringen is, zoniet de beste, die ik ooit van dit nummer heb gehoord. De derde hoofdrolspeler is Daniel Koek die Anatoly speelt. Koek is niet de beste acteur, maar toch weet hij zijn karakter goed neer te zetten als een man die twijfelt over zijn grote dilemma: de liefde voor zijn minnares, Florence, of toch die drang om de beste te willen zijn in het enige waar hij echt goed in is: schaken. Hij geeft aan het eind van de eerste acte een geweldige uitvoering van het inmiddels beroemde Anthem.
Daar waar de eerste acte voor mensen die het stuk niet kennen, nog behoorlijk verwarrend kan zijn, door alle subsplots en schetsen van de context, zo wordt in de tweede acte de nadruk steeds nadrukkelijker gelegd op de drie hoofdrolspelers. Ook doet de vrouw van Anatoly, Svetlana haar entree met het prachtige Someone Else’s Story. Alle plotlijnen komen vervolgens samen in een van mijn favoriete musicalscene’s aller tijden: de deal. Aan het einde van deze scene waarin iedereen iedereen manipuleert gaat het nummer na een korte reprise van pity the child over in het beroemde duet I know him so well. Svetlana en Florence zingen dit cynische liefdesnummer terwijl ze ieder op een hoek van het schaakbord zitten, terwijl Freddie en Anatoly in het begin nog als verloren schaakstukken op het veld staan.
De manier waarop Graig Revel Horwood deze enscenering van Chess heeft aangepakt is waarschijnlijk de enige juiste. Er is continue beweging in plot, karakters en setting. En dat doet recht aan de muziek en teksten die vereisen dat er een voortdurende flow is. Er gebeurt zoveel op het toneel en toch weet Craig Revel Horwood op het juiste moment de aandacht te focussen. Muziek en teksten wordt volledig recht gedaan en waar vroeger alle subplot verwarrend overkwam is het nu geheel ondersteunend en vaak buitengewoon entertainend en komisch. Het eind van de show is licht, maar toch vrij ingrijpend veranderd. Nadat Anatoly de keuze heeft gemaakt voor zijn ambitie om toch wereldkampioen te worden en daarmee Florence vertelt dat ze kan fluiten naar hun relatie en zij tevens haar vader nooit zal zien, blijft Florence in haar eentje op het toneel achter voor een korte maar grandioze reprise van het Anthem waarbij 5 minuten aan dialoog is geschrapt waardoor alle aandacht is gefocust op Florence: ze staat er uiteindelijk alleen voor. In Chess zit niet een karakter dat echt aardig is, maar door inzicht te geven in hun onderlinge relaties en motieven, door het verhaal stevig te plaatsen als een verhaal dat plaats vindt in de harde en cynische wereld van de jaren tachtig accepteer je het allemaal en verrassend: het doet je uiteindelijk ook nog wat.
Deze uitvoering van Chess niet alleen de beste uitvoering van Chess die ik ooit heb gezien, het is tevens een van de meest uitdagende, inspirerende en mooiste ervaringen in het theater die ik ooit heb meegemaakt. Ondanks het feit dat ik de show al meer dan 25 jaar ken heb ik toch nog nieuwe inzichten ontdekt, dat is kenmerkend voor een goede productie. Het orkest en de acteurs zijn van hoog niveau evenals de productie elementen: set en licht zijn van West-End niveau. Een puntje van kritiek is misschien het niveau van het danswerk. Maar je kunt van mensen die moeten musiceren, acteren en zingen bijna niet verwachten dat ze ook nog eens perfecte dansers zijn.
Na 25 jaar is Chess eindelijk af en deze productie zal de zegen hebben van de grootmeester van de musical, wijlen Michael Bennett, himself. Wat mij zelf betreft is de conclusie duidelijk. Van alle die honderden musicals die ik heb gezien gebeurt het een enkele keer dat je totaal ontspannen, ontroerd of verbaasd uit het theater komt. Deze voorstelling van Chess behoort tot mijn selecte groepje van legendarische theaterervaringen. Ik verliet het theater in verwondering, bewondering en met een enorme glimlach!
